Bilişimde Özenli Türkçe: Türkçeleri Varken Gereksiz Yere Kullanılan Sözcükler ve “Keşke Böyle Yazmasalardı” Diye Düşündüren İngilizce Kullanımlar, Emeritüs Prof. Dr. Tuncer Ören, TBD Yayın Kurulu Üyesi

“Bir ulusun dili, bütün bilim kavramlarını oluşturacak şekilde gelişmemişse, o ulusun bilim ve kültür alanında bir varlık göstermesi beklenemez.“

“Milliyetin çok bariz vasıflarından biri dildir. Türk milletindenim diyen insan, her şeyden evvel ve mutlaka Türkçe konuşmalıdır. Türkçe konuşmayan bir insan Türk kültürüne, topluluğuna bağlılığını iddia ederse buna inanmak doğru olmaz.”
Mustafa Kemal Atatürk

“Bir lisan bir insan” kültürümüzde yer etmiş bir kavram. Üstelik “Bir Lisan bir İnsan” adlı yararlı güncel projeler de var Ülkemizde [1]. Anadili dışında birkaç dil bilmenin birden fazla yönden yararı da var; gerek meslekle ilgili olarak gerek genel kültürü varsıllaştırmak bakımından. Her dil başka bir dünya görüşü de sağlıyor insana ve birden fazla dil bazı konularda birden fazla görüş açısını da getirebiliyor. Ama, yabancı bir veya birden fazla dil bilmenin kendi dilimizi önemsememek anlamına gelmesi acıdır. Türkçede Batı kaynaklı kelimelerin yoğunluğu konusunda kitap bile var [2]. Ezgi Aslan’ın çalışmasında Türkçedeki yabancı sözcükler sözlükleri hakkında ayrıntılı bilgiye de erişilebilir [3]. Daha önceki kuşakların Türkçe yerine Fransızcaya vermiş oldukları önem, dolayısıyla Türkçe yerine Fransızcayı “geliştirme” çabaları Sermet Sami Uysal’ın Türkçe’de Yaratılan “Fransızca” Sözcükler ve Türkçe’de Anlamları Değiştirilen Fransızca Sözcükler adlı yapıtında ayrıntılı olarak görülebilir [4]. Günümüzde, yabancı dil bilenler arasında “Plaza Türkçesi” de denen, özenti ve özürlü Türkçe konuşanlar bile var [5]. Özürlü Türkçe kullanımı konusunda aydınların düşündüklerinden bir seçmeyi “Niçin ve Nasıl Türkçe Özürlü Olunur?” sayfamızda bulabilirsiniz [6].

Türkçemizin, özellikle bilişim gibi her konuya altyapı sağlayan önemli bir konuda yetkin olduğu, yaklaşık 200 Türk bilişimcisinin katkılarıyla yabancı terim kullanılmadan özenli bir Türkçe ile hazırlanmış ve 2006’da yayımlanmış olan “Tükiye Bilişim Ansiklopedisi” ile kanıtlanmıştı [7]. TBD’nin Bilişimde Özenli Türkçe Çalışma Topluluğu olarak haftalık toplantılarla hazırlamakta olduğumuz ve genç Türk bilişimcilerin beğeni ve hizmetlerine sunduğumuz İngilizce-Türkçe ve Türkçe-İngilizce bilişim terimleri sözlüğü şimdiden 14 binden fazla terim içermekte [8]. Çalışma Topluluğu olarak bu çalışmamızın diğer Türk lehçelerinde bilişim sözlüklerinin hazırlanmasında da yararlı olabileceğini umuyoruz.

Bu yazıdan amaç genç Türk bilişimcilerinin bilişim ve diğer konularda Türkçemizi özenle kullanmalarının başka konularda da esin kaynağı olabileceğine ve 1998’de yazmış olduğum bir yazıda da belirtmiş olduğum gibi “Bilişimci olabilecek kadar yetenekli olan kişilerin bu özeni gösterebileceklerine inanıyorum“ [9] düşüncemi bir kez daha paylaşmak. Yazıda sadece bazı örnekler irdelenmekte, iki bölümde: (1) Türkçeleri varken ve (2) Keşke böyle yazmasalardı.

Türkçeleri Varken

– Türkçe harfleri başka dilde (özellikle İngilizcede olduğu gibi) seslendirmek: En yaygın kullanımlarda biri “TV”yi “teve” yerine hiç gereği yokken “tivi” diye seslendirmek.

– Türkçe harflerden kaçınmak- C / K: Türkçede epey yaygın bir kullanım “kafe” yerine “cafe” sözcüğü. Böylece Türk olarak Türkçemizdeki “c” harfinin iki farklı seslendirilişini kabul etmemiz gerekiyor. Yazıldığı gibi okunmayan dillerde bir harfin birden fazla seslendirilişinin olması gayet olağan. Örneğin, İngilizcede “Pacific Ocean”daki “c” harfleri, sırayla “s,” “k” ve “ş” olarak seslendirilir. Ama dilimizin yazıldığı gibi okunması özelliğini bozan bu kullanımdan vaz geçilmesi gerekir. Üstelik, UNESCO’nun “Soyut Kültürel Miras” olarak kabullendiği Viyana Kahve Evi Kültürünün Türk kahvesine dayandığı da bir gerçek [10].

– Data (veri): Latince “datum” (veri)’nin çoğulu olan “data”yı hâlâ “veri” yerine kullanmak için inandırıcı neden bulmak çok güç.

– Detay (ayrıntı): Detay, detaylı, detaylıca, detaylandırmak gibi sözcükler yerine kullanıma hazır ayrıntı, ayrıntılı, ayrıntılı olarak ve ayrıntılamak gibi Türkçe sözcükleri kullanmak üstelik anlamayı da kolaylaştırır.

– Dijital (sayısal): Bu sözcük İngilizce “digital” sözcüğünün [11] Fransızcaymış gibi seslendirilmesi ile ortaya çıkmıştır. Fransızcada bu bağlamda “sayısal” anlamına gelen “numérique” sözcüğü kullanılır [12]. TBD’nin her hafta daha da varsıllaştırılan bilişim terimleri sözlüğünün şimdilik 14 binden fazla terimleri arasında içinde “digital” sözcüğünün geçtiği 1200’den fazla terim var. Bunların pek çoğunun Türkçe karşılıkları içinde “sayısal” terimi kullanılmaktadır. “Dijitalleştirme” gibi yeni terimleri üretmek yerine 1200’den fazla kavram için “sayısal”ı da içeren Türkçe terim kullanmak elimizde.

Sayısal sözcüğü “sayısal saat” (digital watch) kullanımında olduğu gibi bilginin sayısal olarak gösterildiği anlamına, bazen de “sayısal etkinlik” (digital activity)’de olduğu gibi etkinliğin sayısal bilgisayarlarla yapıldığını belirtmekte.

– Hekleendi: İngilizce “siber korsanlık” anlamına gelen “hack” teriminden Türkçede “heklendi” diye bir terim türetme yerine ”siber saldırıya uğramış” terimi, kavramı üstelik anlaşılabilir bir şekilde karşılar.

– Konsensüs (uzlaşım): “İngilizce “consensus” sözcüğünü Türkçeymiş gibi seslendirmek yerine üstelik kolaylıkla anlaşılabilecek Türkçemizdeki ”uzlaşım” terimini kullanmak ne kadar yerinde olur.

– Meyl / mail: Uzun bir süredir İtalyancadan dilimize geçmiş olan “posta”dan türetilmiş “eposta” yerine “email” anlamında “mail” ya da İngilizce seslendirilişi olan “meyl” sözcüklerini kullanmak ve üstelik bunlardan “mailleşmek” veya “meyleşmek” gibi yeni terimleri türetmek yerine “eposta”nın kullanılması ne kadar iyi olur. Yazık ki Fransızcadaki “courier électronique”ten türetilen “courriel”den esinlenerek türetilmiş olan elmek (elektronik mektup) kullanılmadı.

– Network (ağ): Ağ sözcüğü varken “network” sözcüğünü kullanmak hele “ağını” sözcüğü yerine “netvorkünü” diye bir sözcük türetmek ne kadar gereksiz.

– Online (çevrimiçi): “Çevrimiçi” terimi varken, “online” ya da “onlayn” kullanışları ne kadar gereksiz.

Keşke Böyle Yazmasalardı

Türkçemizde olduğu gibi İngilizcede de bir sözcük birden fazla anlama gelebilir. Bir terimin İngilizcesini yazarken buna dikkat edilmezse aşağıda örneklendirildiği gibi arzu edilmeyecek durumlar ortaya çıkmakta:

– History bath: Tarihi hamam (İng. historical bath) demek isteyen kişi dikkat etmeden hamamının kapısına “history bath” (Türkçesi: tarih hamamı) yazınca böyle istenmeyen bir durum ortaya çıkabiliyor.

– Turkish bath – formen & forwomen: Başka bir hamamcı, “erkekler için (İng. for men) ve “kadınlar için” (for women) yazmak amacıyla “for men” yerine “formen” yazınca hamamının “ustabaşı” veya “işçi topluluğunun başı” için açık olduğunu bildirir olmuş, üstelik İngilizcede “forwomen” diye bir sözcük yok.

– Chicken swollen: “Şiş tavuk” demek isteyen kişi, irdelemediği için “şiş” karşılığı olarak Türkçede “şişmiş” anlamına gelen “swollen” sözcüğünü kullanmış.

– Tavukji: “Tavukçu” yerine ne Türkçe ne İngilizce “tavukji” yazan kişinin hangi dilde anlaşılmak istediğini anlamak epey zor.

– Barber saloon; hair saloon: “Salon” yerine “saloon”u yeğleyen kişiler bu sözcüğün, İngilizcede “meyhane veya “bar” anlamına da geldiğini de biliyor mu acaba?

– Direk/direkt (doğrudan): Doğru olarak, doğruca, doğrudan, aracısız veya dolaysız gibi sözcükleri kullanmayanlar, Fransızcanın “direct” sözcüğünü kullanırken, sondaki iki ünsüzü kullanmakta güçlük çektiklerinde bazen “direk” sözcüğünü kullanmaktalar. Oysaki, direk sözcüğünün anlamlarından biri de “Ağaçtan, betondan ya da demirden yapılan uzun ve kalın destek”tir.

– Statue of a emperor: Çok değerli eserlerin sergilendiği önemli bir müzemizde “statue of a emperor” yazısı vardı, bir eseri tanımlamak amacıyla. Oysa İngilizcede sesli bir harften önce “a” değil “an” yazılır. Dolayısıyla, “statue of an emperor” yazılırsa müzemize daha yaraşır.

Sonuç

Kendi bahçesine bakıp onu daha da güzelleştirmek yerine, başkalarının bahçelerine emek verip onların bahçelerini güzelleştirenler gibi, bazı vatandaşlarımız Türkçe olmayan sözcüklerden -Türkçenin sözcük türetme olanaklarını kullanarak- başka sözcükler türetmeyi yeğlemekte. Oysaki, “sayısallıştırma” yerine “dijitalleştirme,” “ayrıntılı olarak” yerine “detaylıca,” “siber saldırıya uğradı” yerine “heklendi,” “önlem aldı” yerine “gardını aldı,” “yaygınlaştı” yerine “viral oldu,” “benzetimi yapılan” yerine “simüle edilen” gibi örneklerdeki uygulamalar yerine kendi dilimizi yeğleyip Türkçe sözcüklerden yeni sözcükler türetmek dilimizi daha da varsıllaştırır. Fatih Doğru, Türkçe sonek kullanılarak yabancı terimlerden türetilen, dolayısıyla Türkçe olmayan sözcüklere Türkçede işleklik kazandırma çalışmaları konulu çalışmasında [13] ayrıntılı bilgi vermekte. Örneğin, Fransızca 978 sözcükten “Türkçede” 2126 sözcük türetilmesi, İtalyanca 63 sözcükten 617 “Türkçe” sözcük türetilmesi. Bu örnekleri, başka Batı dillerinden alınan sözcüklerden Türkçeymiş gibi türetilen başka diller izlemekte. “Türkçemizi önemsiz bulacak kadar kendi kültürlerinden uzaklaşanlar, başkalarından nasıl saygınlık bekleyebilir?” diye düşünmemek elde değil.

Genç Türk bilişimcilerine -Türkçe bilinci ile [14, 15]- bilişimde özenli bir Türkçe kullanıp, başka konularda da yararlı olabilecek iyi örnek olmaları yakışır diye düşünüyorum. Şayet genç bilişimcilerimiz meslekleri ile ilgili öncelikleri arasına “Bilişimde Özenli Türkçe” kullanımını da alırlarsa, kültürümüze tarihsel bir katkılarının olabileceğine inanıyorum.

Eğitimli gençlerimizin Türkçemize özen göstermelerine örneklerin çoğalması [16, 17, 18] anlamlı ve sevindirici bir ilerleme.

Kaynaklar:

[1]      ‘Bir Lisan Bir İnsan’ Projesi 2021-2022, T.C. Edirne Valiliği İl Milli Eğitim Müdürlüğü. https://edirne.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2021_10/06120643_Bir_Lisan_Bir_Ynsan.pdf

[2]      Sezgin, Fatih (2004). Türkçede Batı Kaynaklı Kelimelerin Yoğunluğu – Yabancılaşan Türkçe. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Kurumu – Türk Dil Kurumu Yayınlarından: 844, Ankara.

[3]      Aslan, Ezgi (2016). Türkçede Batı Kökenli Kelimeler Sözltüğü Üzerine. Uluslararası Türkqçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 5(1), 534-544. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/227870

[4]      Uysal, Sermet Sami (2013). Türkçe’de Yaratılan “Fransızca” Sözcükler ve Türkçe’de Anlamları Değiştirilen Fransızca Sözcükler. Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.

[5]      Plaza Türkçesi. https://www.youtube.com/results?search_query=%22plaza+t%C3%BCrk%C3%A7esi%22

[6]      Niçin ve Nasıl Türkçe Özürlü Olunur? http://www.ozenliturkce.org.tr/ozurlu-turkce/

[7]      Ören, Tuncer, Üney, Tuncer, Çölkesen, Rifat (Başeditörler) (2006). Türkiye Bilişim Ansiklopedisi (2006). Papatya Yayıncılık, İstanbul.

[8]      İngilizce- Türkçe Bilişim Terimleri Sözlüğü. http://bilisimde.ozenliturkce.org.tr/onerilen-tum-terimler-ingilizce-turkce/

[9]      Ören, Tuncer (1998). Bilişimde Özenli Türkçe. BT Haber, sayı 183, Eylül 7-13, 1998, sayfa 32. https://www.site.uottawa.ca/~oren/pubs/pubs-1998/pubs-1998-03-BOT.pdf

[10]    Viyana Kahve Evi (Viennese coffee house) https://en.wikipedia.org/wiki/Viennese_coffee_house

[11]    Merriam-Webster: “digital” https://www.merriam-webster.com/dictionary/digital

[12]    Bon, c’est officiel : en français, on dit bien “numérique” et pas “digital.” France inter. 9 Mart 2021. https://www.franceinter.fr/societe/bon-c-est-officiel-en-francais-on-dit-bien-numerique-et-pas-digital

[13]      Doğru, Fatih (2019). Western Loanwords Derived with Turkish Suffixes in Turkish Dictionaries. Proceedings of the 13th International Conference of the Asian Association for Lexicography (ASIALEX 2019). https://www.academia.edu/40731013/Western_Loanwords_Derived_with_Turkish_Suffixes_in_Turkish_Dictionaries

[14]    Ören, T. (2013). Bilim Dili Olarak Türkçe ve Türkçe. Anahtar – Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Dergisi), Ağustos, s. 22-27. https://www.site.uottawa.ca/~oren/pubs-pres/2013/Anahtar.pdf

[15]    Yaman, Ertuğrul (2015). Türkçe Bilinci – Dilimiz Kimliğimizdir. Akçağ Yayınları, Ankara.

[16]    ODTÜ ADT (Atatürkçü Düşünce Topluluğu) (2007). Düşün’ce – Yabancı Sözcüklere Türkçe Karşılıklar. https://issuu.com/odtuadt/docs/dusunce

[17]    Biz Kimiz? Türkçesi Varken. http://turkcesivarken.com/biz-kimiz/

[18]      Türk Dili Derneği. http://turkdilidernegi.org.tr/