Bilişimde Özenli Türkçe: Türkçemizin Matematiksel Düzenliliğine Örnekler: Büyük ve Küçük Ünlü Uyumları

1. Giriş:

Türkçemizde, bilindiği gibi, sekiz tane ünlü (sesli) harf vardır. Ünlüler, dilin, dudakların ve çenenin durumuna göre öbeklere ayrılır. (Şekil 1).

          Dilin durumuna göre iki tür ünlü harf vardır: kalın ve ince ünlüler. Kalın ünlüler: a, ı, o, u; ince ünlüler: e, i, ö, ü.

          Çenenin durumuna göre ünlüler geniş ve dar olarak ayrılır. Geniş ünlüler a, o; e, ö. Dar ünlüler: ı, u; i, ü.

          Dudakların durumuna göre ünlüler düz ve yuvarlak olarak belirlenir. Düz ünlüler: a, ı; e, i. Yuvarlak ünlüler: o, u; ö, ü.

Şekil 1. Türkçedeki ünlü (sesli) harfler

Dolayısıyla her ünlü harfi belirleyen üç özellik vardır. Örneğin “a” ünlüsü, kalın, geniş ve düz olarak nitelendirilir; “ü” ünlüsü de ince, dar ve yuvarlak olarak nitelendirilir.

Ünlüler, her öbekte ikişer harf olmak üzere sekiz öbek oluşturur: (1) Kalın düz (a, ı), (2) kalın yuvarlak (o, u), (3) ince düz (e, i), (4) ince yuvarlak (ö, ü), (5) kalın geniş (a, o), (6) kalın dar (ı, u), (7) ince geniş (e, ö) ve (8) ince dar (i, ü).

2. Ünlü uyumu:

“Ünlü uyumu Türkçenin en önemli  özelliklerinden biridir. Ünlü uyumuna uyan Ural-Altay dillerinin eski ve yeni en büyük ve en eski temsilcisi Türkçedir. Batı dillerinde ünlü uyumu söz konusu  değildir.” [1]:

Türkçede, iki ünlü uyumu kuralı vardır: Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık-İncelik Uyumu) ve Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu).

2.1 Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık-İncelik Uyumu) [2, 3]:

Türkçe bir sözcüğün ilk hecesindeki ünlü kalın ise diğer hecelerdeki ünlüler de kalın, ilk hecesindeki ünlü ince ise diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur.

Büyük Ünlü Uyumuyla İlgili Kurallar [2, 3]:

1. Dilimize yabancı dillerden alınan sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
2. Bitişik yazılan birleşik kelimelerde ünlü uyumu aranmaz.

(Örnek: gecekondu, çekyat, kavuniçi…)

3. Sözcük sonuna getirilen ekler, kalınlık-incelik bakımından son hecedeki ünlüye uyar.

(Örnek: kitap-çı, çiçek-çi, bakım-lı…)

4. “-yor, -ki, -leyin, -ken, -daş, -(ı)mtrak, -gil” ekleri, başka şekilleri olmadığından bazı durumlarda ünlü uyumunu bozar.

(Örnek: akşamleyin, bakarken, gidiyor, meslektaş, yeşilimtirak, amcamgil…)

5. Türkçe olup bu kurala uymayan sözcükler vardır.

(Örnek: anne, kardeş…)

2.2 Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu)

Küçük ünlü uyumu, düzlük uyumu ve yuvarlaklık uyumu olarak, ikiye ayrılır:

2.2.1 Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük Uyumu) [2, 3]:

Türkçe bir sözcükte düz ünlüden (a, ı; e, i) sonra düz ünlü bulunur. (Şekil 2)

Örnek: Anlaşmak, anlaşılmak, ılıklaştır, seslenmek, seslendirmek, sizinle

Şekil 2. Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük Uyumu)

2.2.2 Küçük Ünlü Uyumu (Yuvarlaklık Uyumu) [1, 2]:

Türkçe bir sözcükte yuvarlak ünlüden (o, u; ö, ü) sonra yuvarlak dar (u, ü) veya düz geniş (a, e) ünlü bulunur. (Şekil 3)

Örnek: Olur, uzun; kömür, üzüm; kolay, omuz; ulaş; özel, güzel.

Şekil 3. Küçük Ünlü Uyumu (Yuvarlaklık Uyumu)

2.2.3 Küçük Ünlü Uyumu (Her iki türü: Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu)

Küçük ünlü uyumunun her iki türü birlikte Şekil 4’te görülmektedir.

Şekil 4. Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu)

• Küçük Ünlü Uyumu Kuralları [2, 3]:

1. Her ünlü kendinden önce gelen ünlüye göre değerlendirilir.
2. (Örnek: olasılık, kuralcılık; özelliği, böğürtlenin.)
3. Türkçede bazı sözcükler bu kurala uymaz:
4. (Örnek: avuç, çamur)
5. Başka dillerden alınmış sözcükler bu kurala uymayabilir.
6. (Örnek: horoz, havuç, lavabo)
7. Bitişik yazılan birleşik sözcüklerde bu kural aranmaz.
8. (Örnek: kardelen, dedikodu)
9. Sözcük sonuna getirilen ekler, düzlük-yuvarlakhk bakımından son hecedeki ünlüye
10. (Örnek: kapısı; çiçekli, göreli)
11. “-yor” eki küçük ünlü uyumuna uymaz.
12. (Örnek: geliyor, akıyor; görüyor, üzüyor)
13. “-ki” eki küçük ünlü uyumuna bazen uymaz.
14. (Örnek: onunki)

3. Ünlü Uyumları Şöyle de Düşünülebilir:

Ünlü uyumları, kalın ve ince ünlüler için, Şekil 5 ve 6’da olduğu gibi de gösterilebilir.

3.1 Ünlüler için Gözlemler:

Şekil 5 ve 6’dan gözlemlenerek, her kalın ünlüden sonra hangi kalın ünlülerin gelebileceği ve her ince ünlüden sonra hangi ince ünlülerin gelebileceği Çizelge 1 ve 2’de gösterilmiştir.

3.1.1 Kalın Ünlüler için Gözlemler:

Çizelge 1’de görüldüğü gibi:

Her kalın ünlüden (a, ı, o, u) sonra “a” ünlüsü gelebilir.

Her kalın ünlüden sonra ancak belirli iki ünlüden biri gelebilir:

“a” ve “ı” ünlülerinden sonra “a” veya “ı” ünlüleri gelebilir.

(kalın düz ünlülerden sonra kalın düz ünlü gelebilir.)

“o” ve “u” ünlülerinden sonra “ a” veya “u” ünlüleri gelebilir.

“o” ünlüsü ancak ilk hecede olabilir.

3.1.2 İnce Ünlüler için Gözlemler:

Çizelge 2’de görüldüğü gibi:

Her ince ünlüden (e, i, ö, ü) sonra “e” ünlüsü gelebilir.

Her ince ünlüden sonra ancak belirli iki ünlüden biri gelebilir:

“e” ve “i” ünlülerinden sonra “e” veya “i” ünlüleri gelebilir.

(İnce düz ünlülerden sonra ince düz ünlü gelebilir.)

“ö” ve “ü” ünlülerinden sonra “ e” veya “ü” ünlüleri gelebilir.

“ö” ünlüsü ancak ilk hecede olabilir.

4. Sonuç:

Ünlü uyumu ile ilgili olarak şu genellemeler yapılabilir:

Kalın ve ince ünlüler hakkındaki kurallar tamamen benzerdir.

Her ünlüden sonra ancak iki tür ünlüden biri gelebilir.

“o” ve “ö” ünlüleri ancak ilk hecede bulunabilir.

Türkçede, Batı dillerinin aksine, her harf okunur. “Türkçedeki sekiz ünlü ve 21 ünsüzle 21×8=168 değişik ses çıkarılır. Bu da Türkçenin ses ve ezgi zenginliğini  sağlar.” [1] Batı dillerini de içeren Hint-Avrupa dil ailesine ait dillerde [4] bulunmayan ünlü uyumu Türkçemizin matematiksel düzenliliğine yetkin bir örnektir.

Negroponte İngilizceden bahsederken, Türkçeden övgü ile bahseder ve şöyle yazar: ‘İngilizce en güç olanlardandır; … Türkçe gibi başka diller çok daha kolaydır. … Dolayısıyla sözcük düzeyinde, bilgisayarla konuşma sentezi yapacaklar icin Türkçe rüyalarının gerçekleşmesidir.” [5]

“Türkçemiz, oya gibi, hatta bir kuyumcu duyarlığı ile işlenmeye layık olacak kadar değerli bir dildir.“ [6]

Emeritüs Prof. Dr. Tuncer Ören

Yayın Kurulu Üyesi

Kaynakça:

[1] http://www.xn--edebiyatgretmeni-twb.net/turkceningenelozellikleri.htm

[2] https://www.turkedebiyati.org/buyuk-ve-kucuk-unlu-uyumu-nedir/

[3] https://www.tdk.gov.tr/icerik/yazim-kurallari/kucuk-unlu-uyumu/

[4] https://www.turkedebiyati.org/dillerin-siniflandirilmasi-dil-aileleri/

[5] Negroponte, N. (1995). Being Digital. Alfred A. Knopf Inc., NewYork, NY, ABD, s. 145.

[6] Ören, T. (2011). Atatürk, Bilimsel Düşünce ve Türkçe. 10 Kasım 2015. Türk-Kanada Kültür Derneği adına yapılan bir sunum, Ottava Üniversitesi, Ottava, Kanada.

http://bilisimde.ozenliturkce.org.tr/10-kasim-ataturku-anma-gunu-2015/